الاحتجاج علی اهل‌اللجاج (کتاب)«الاحتجاج»، تألیف ابومنصور احمد بن علی بن ابی‌طالب طبرسی، از علمای قرن ششم هجری در موضوع بحث‌ها و مناظرات معصومین (علیهم‌السلام) و بزرگان دین با مخالفان، در موضوعات مختلف دینى بوده و به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب بارها در ایران، عراق و لبنان و اخیرا در مؤسسه الاعلمی بیروت همراه با تعلیقات و توضیحات سیدمحمدباقر موسوی خرسان، با مقدمه سیدمحمد بحرالعلوم به چاپ رسیده است. ۱ - شرح حال اجمالی مؤلفگرچه سال ولادت و وفات ابومنصور طبرسی دقیقاً مشخص نیست، امّا مسلّم است که او از علمای قرن ششم هجری و معاصر امین الاسلام طبرسی مؤلّف تفسیر مجمع البیان (م ۵۴۸ ق) بوده است و هر دو از مشایخ ابن‌شهر آشوب مازندرانی (م ۵۸۸ق) می‌باشند. پس بدون شک ابومنصور طبرسی صاحب احتجاج، شخصیتی غیر از امین الاسلام طبرسی صاحب مجمع البیان است. احتمال وحدت آنها بطور قطع مردود است و عده‌ای که اینها را یکی دانسته‌اند، به خطا رفته‌اند. اکثر صاحبان خبر و اندیشه ابومنصور را فقیه با فضیلتی دانسته‌اند و او را در زمره فقهای نامدار عصر خویش، نام برده‌اند. مورّخان تنها از سیدجعفر حسینی مرعشی به عنوان استاد طبرسی یاد کرده و از سایر اساتید وی نامی نیاورده‌اند. از شاگردان طبرسی هم تنها نام ابن‌شهر آشوب در منابع آمده است. ۲ - ساختارکتاب، در دو جزء تنظیم شده است. جزء اول آن، مشتمل بر بیست و سه احتجاج و نه عنوان مختلف از قبیل «فصل فی ذکر طرف...»، «ذکر طرف...»، «جواب مسائل...» و... است و جزء دوم، شامل بیست و شش احتجاج و دو عنوان «خطبة...» و «ذکر طرف...» می‌باشد. ۳ - گزارش محتوامؤلف این اثر ارزشمند، در آغاز کتاب فصلی را به بیان فضیلت گفتگو و احتجاج و اهمیّت استدلال و دفاع برهانی از دین اختصاص داده و پس از آن مجموعه‌ای از مناظرات و مباحثات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را به ترتیب تاریخ گرد آورده است. در لابلای کتاب گفتگوها و استدلالاتی از حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) و برخی از اصحاب ائمه مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، هشام بن حکم و... و نیز برخی از علما همچون شیخ مفید و سیدمرتضی آمده است. در پایان کتاب نیز پاره‌ای از توقیعات و مکاتبات امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نقل شده است که تعداد آن به ۳۶۳ حدیث می‌رسد. اکثر روایات این کتاب مرسل است و در آن به اسناد حدیث اشاره نشده است. مصنف علّت این امر را مشهور بودن یا اجماعی بودن برخی از احادیث و نیز موافقت استدلال‌ها با عقل سلیم بیان می کند. طبرسی، در مقدمه الاحتجاج می‌گوید: آنچه باعث شد من چنین کتابی تالیف کنم، این بود که عده‌ای از شیعیان دست از استدلال و بحث با مخالفان برداشته‌اند و می‌گویند پیامبر و ائمه (علیه‌السّلام) هیچ وقت جدال نکرده‌اند و به شیعه نیز چنین اجازه‌ای نداده‌اند؛ لذا تصمیم گرفتم در یک کتاب، بحث‌های بزرگان را با مخالفان در اصول و فروع دین جمع کنم. البته طبرسی متذکر می‌شود که نهی آنان از مجادله، نسبت به افراد ضعیف قوم بوده است. کتاب الاحتجاج، از کتب معتبری است که علما به آن اعتماد دارند و بدون هیچ دغدغه‌ای روایات آن را نقل می‌کنند. مؤلف، در مقدمه کتاب می‌فرماید: من، به جز روایات تفسیر امام عسکری (علیه‌السّلام)، بقیه روایات کتاب را بدون سند آورده‌ام، زیرا یا اجماع بر آنها هست یا موافق عقل‌اند یا در کتب مخالف و موافق مشهورند و روایات تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السّلام) را با ذکر سند در ابتدای آنها آورده‌ام، چرا که از حیث شهرت، مانند بقیه روایات کتاب نیستند. شروع کتاب، با آیات و اخباری است که ترغیب به بحث و استدلال با مخالفین می‌کند و اجر و ثواب حمایت‌کنندگان از دین خدا را بیان می‌کند. سپس احتجاجات پیامبر و ائمه (علیه‌السّلام را به ترتیب ذکر کرده و در بین اینها گاهی استدلال‌ها و بحث‌های اصحاب و اهل بیت پیامبر را نیز آورده است. در پایان نیز، توقیعات امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در پاسخ به سؤالات و مشکلات شیعیان ذکر شده است. ۴ - ترجمه‌ها و شروحاز جمله ترجمه‌ها و شروح این کتاب، عبارت است از: ۱. ترجمه‌ای توسط مولی نظام الدین، احمد غفاری مازندرانی. ۲. ترجمه‌ای از ابو الحسن، علی بن حسن زواری ، مفسر بزرگوار و شاگرد محقق کرکی. ۳. ترجمه‌ای توسط عمادالدین قاری استرآبادی. ۴. ترجمه‌ای با نام «کشف الاحتجاج»، از ملافتح‌الله کاشانی م ۹۸۸ ق که همراه با شرح کتاب است. ۵. شرح میرزا ابوالحسن بحرانی م ۱۱۹۳ ق، از علمای بزرگ دوران زندیه در شیراز. ۶. شرح سیداحمد بن محمد حسینی مختاری که شرحی لطیف است. تحقیق کتاب، توسط سیدمحمدباقر موسوی خرسان انجام شده است. ایشان، علاوه بر استخراج آیات و توضیح کلمات مشکل، مطالب تحقیقی فراوانی آورده که شامل زندگی نامه بسیاری از شخصیت‌های مذکور در متن کتاب و روایات فراوانی است که توضیح آنها در پاورقی کتاب آمده است. در پایان کتاب نیز فهرست مطالب کتاب و مطالب حواشی ذکر شده است. ۵ - وضعیت چاپاین کتاب زیر نظر آیة‌الله جعفر سبحانی تحقیق شده و در دو جلد توسط انتشارات اسوه به چاپ رسیده است. در این تحقیق علاوه بر مقابله با نسخ صحیح، توضیح واژه های مشکل و بیان نکات مفید پیرامون مضمون برخی از روایات، احادیث بدون سند کتاب از منابع اصلی جستجو و سند کامل آنها بیان شده است. ۶ - نسخهشناسیکتاب شریف احتجاج، بارها به چاپ رسیده، از جمله: ۱. در سال ۱۲۶۸ ق، در ایران. ۲. در سال ۱۳۰۰ ق، در ایران. ۳. در سال ۱۳۵۴ ق، در نجف اشرف . ۴. در سال ۱۴۰۳ ق، در ایران که چاپ حاضر در برنامه می‌باشد. این چاپ، از چاپی عکس‌برداری شده که مربوط به مؤسسه الجواد در بیروت است و چاپی بسیار زیباست که در ابتدای آن مقدمه‌ای به قلم علامه سیدمحمد بحرالعلوم آمده است. ۷ - پانویس۸ - منبع• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸ . • سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «الاحتجاج»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸. رده‌های این صفحه : آثار احمد بن علی طبرسی | کتاب‌های حدیثی شیعه قرن 6 (قمری) | کتاب‌های کلامی شیعه قرن 6 (قمری)
|